Op deze pagina vindt u een overzicht van de Lente Lezingen van afgelopen jaren. Deze lezingen zijn terug te kijken op ons YouTube kanaal.
2022: Through the looking glass
Zaterdag 05 maart
Prof. Dr. Mariska Kriek (Universiteit Leiden)
De James Webb Space Telescope en het vroege heelal
De lancering van de James Webb Space Telescope (JWST) op eerste kerstdag 2021 was een historisch moment voor de astronomie. Met deze nieuwe ruimtetelescoop, die een spiegel heeft die 6.5 keer groter is dan de spiegel van de Hubble Space Telescope, kunnen we veel verder terug kijken in de geschiedenis van het heelal. Niet alleen de grootte, maar ook de toegang tot het infrarode golflengte gebied is belangrijk om het licht van verre sterrenstelsels te bestuderen. In deze lezing leren we waarom de JWST, met zijn grote spiegel en infrarode ogen, zo’n krachtige tijdmachine is en wat astronomen hopen te leren over de babyjaren van het heelal en het ontstaan van de eerste sterren en sterrenstelsels.
Zaterdag 12 maart
Prof. Dr. Huib Jan van Langevelde (Event Horizon Telescope)
Zooming in on Black Holes with a telescope the size of planet Earth
Door de gegevens te combineren die zijn waargenomen door telescopen op de hoogste locaties ter wereld, kan de Event Horizon Telescope inzoomen op het extreem hete gas dat rond de supermassieve zwarte gaten wervelt die zich in de centra van sterrenstelsels bevinden. Het beeld van het centrale object van het sterrenstelsel M87, dat in 2019 wordt gepresenteerd, toont een ring rond een centraal donker gebied, de schaduw van het zwarte gat. In deze lezing worden deze waarnemingen toegelicht, evenals hoe deze metingen Einsteins theorie voor zwaartekracht bevestigen. Naast de waarnemingen van M87, heeft de EHT ook het zwarte gat in het centrum van ons lokale Melkwegstelsel waargenomen. De mogelijkheden van waarnemingen aan dit nabije zwarte gat zullen worden toegelicht.
Huib van Langevelde is werkzaam bij het Gemeenschappelijk VLBI instituut in Dwingeloo en hoogleraar aan de Universiteit Leiden. Hij is de projectleider van het Event Horizon Telescope Consortium.
Zaterdag 18 maart
Dr. Jos de Bruijne (ESA)
The Gaia telescope: mapping 1 billion stars with 1 billion pixels
Gaia is een ruimtemissie van het Europees Ruimteagentschap. Met behulp van twee speciale telescopen en een camera met ongeveer een miljard pixels maakt deze missie momenteel een 3D-film van een miljard sterren in ons eigen melkwegstelsel, de Melkweg. Ik zal een overzicht geven van de geschiedenis van de Gaia-missie en uitleggen hoe deze op afstand bestuurde robot zijn magische metingen verricht en welke lessen wetenschappers uit deze nieuwe gegevens halen.
Zaterdag 26 maart
Dr. Huib Zuidervaart (Huygens ING)
Telescopisch onderzoek van de sterrenhemel; een schets van de ontwikkeling van het instrumentarium gedurende de 17e en 18e eeuw.
In 1608 werd op de Mauritstoren van het Haagse Binnenhof een ‘seecker instrument om verre te sien’ gedemonstreerd. Op dat moment werd daar met de voormalige Nederlandse landsheer, de koning van Spanje, onderhandeld over wat in 1609 het 12-jarig bestand zou worden. Daardoor was Den Haag overladen met diplomaten afkomstig uit geheel Europa, die – nu ze er toch waren – het nieuws over dit wonderbaarlijke nieuwe instrument snel wisten te verspreiden. Een pamfletschrijver uit 1608 meldde over deze gebeurtenis:
‘De bewuste glazen zijn erg nuttig bij belegeringen en dergelijke aangelegenheden, omdat men van een mijl of meer alle dingen even duidelijk kan zien alsof ze dichtbij ons zijn. Zelfs sterren die normaal onzichtbaar zijn voor ons oog, vanwege hun geringe omvang en lichtzwakte, kunnen door middel van dit instrument worden gezien’.
Dit is het eerste bericht dat melding maakt van de verrekijker als sterrenkundig waarnemingsinstrument. Naar verluid was het dit bericht, dat Galileï aanzette tot het samenstellen van zijn eigen – al snel verbeterde – versie van deze ‘Hollandse verrekijker’. Met dat instrument heeft Galileï in 1610 zijn vermaarde ontdekkingen aan de sterrenhemel gedaan. Daarna heeft de verrekijker een grote vlucht genomen, hoewel het decennia heeft geduurd, voordat de telescoop als waarnemingsinstrument ook bruikbaar werd voor minder geoefende specialisten.
In de presentatie zal een globaal overzicht worden gegeven van de ontwikkelingen die de optische telescoop heeft doorgemaakt, vanaf zijn introductie in 1608 tot het einde van de 18e eeuw.
2021: The Solar system: A grand tour of our home
Door de lockdown ten gevolge van COVID-19 hebben alle lezingen in 2021 online plaatsgevonden.
Zaterdag 17 april 2021
Dr. Daniel Müller (ESA-ESTEC)
Solar Orbiter: On its way to explore the Sun and Heliosphere
De Solar Orbiter, gelanceerd in februari 2020, is een nieuwe ruimtemissie die is ontstaan uit de internationale samenwerking tussen de ESA en de NASA. De missie is opgezet met het doel onderzoek te doen naar de Zon en naar enorme plasmabubbels die de Zon haar heliosfeer inblaast. Het doel is om nog dichter bij de Zon te komen dan Mercurius, de planeet die het dichtst bij de Zon zit. Eenmaal daar, zal de Solar Orbiter met een zeer hoge resolutie beelden van de Zon maken en deze combineren met de metingen die hij doet van de zonnewinden waar hij doorheen vliegt. Hoe verder hij in de missie komt, hoe meer hij zal afwijken van de baan waarin de planeten zitten waardoor hij plekken onder andere de polen van de Zon kan zien. Door op deze nieuwe manier naar onze Zon te kijken, zal de Solar Orbiter ons veel kunnen leren over de tot nu toe niet onderzochte kanten van de Zon. Deze lezing zal een overzicht van de missie geven en de eerste wetenschappelijke resultaten laten zien.
Zaterdag 24 april 2021
Dr. Jens Hoeijmakers (Lund Observatory)
Is het Zonnestelsel uniek? De plek van ons Zonnestelsel in de melkweg
Het zonnestelsel kent 8 planeten: rotsachtige planeten zoals de Aarde en Mars, en gasreuzen zoals Jupiter en Saturnus, met daartussen in talloze kleinere objecten zoals asteroïden en kometen. Sinds 1995 staat vast dat om andere sterren ook planeten draaien, en de afgelopen 25 jaar zijn er duizenden van deze planeten ontdekt. Het is gebleken dat het zonnestelsel waarschijnlijk niet uniek is, en dat er een enorme diversiteit aan planeten bestaat die rond allerlei typen sterren draaien. Deze lezing geeft een samenvatting van onze huidige kennis over exoplaneten uiteen en vergelijkt ons zonnestelsel met een aantal opmerkelijke exoplaneet-systemen waar op dit moment volop onderzoek naar wordt gedaan.
Zaterdag 1 mei 2021
Prof. Dr. Christoph U. Keller (Universiteit Leiden)
De Zon, onze ster
De zon is de ster die het dichtst bij de aarde staat en is ook het enige astronomische object dat van belang is voor leven op aarde. Het is de enige ster die we tot in de kleinste details kunnen bestuderen en we kunnen zelfs een kijkje nemen in het binnenste van de zon. De zon is daarom van het grootste belang voor de mensheid en inzicht in onze eigen ster is van cruciaal belang om de andere sterren in het heelal ook te begrijpen. Deze lezing zal een overzicht geven van het inwendige en de atmosfeer van de zon, het mechanisme voor energieproductie en hoe de zon zich de afgelopen 4,5 miljard jaar heeft ontwikkeld. Magnetische velden op de zon hebben een grote invloed op de aarde en moderne technologie en mensen in de ruimte en in de lezing zal worden uitgelegd hoe de nieuwste telescopen deze magnetische velden kunnen waarnemen en hoe deze magnetische velden uiteindelijk de aarde beïnvloeden. De magnetische velden van de zon variëren met een 11-jarige cyclus, die op zijn beurt leidt tot soortgelijke cycli in het noorderlicht en zelfs de totale zonne-energie die door de aarde wordt ontvangen. De lezing wordt afgesloten met een lijst van open onderzoeksvragen in de zonnefysica.
– Hoe ziet het inwendige van de zon eruit?
– Verandert de zon met de tijd?
– Wat zijn de magnetische velden van de zon?
– Is er weer in de ruimte?
– Wat is de 11 jarige cyclus van zonnevlekken?
Zaterdag 8 mei 2021
Dr. Melissa McClure (Universiteit Leiden)
Was the Solar System’s formation “normal”?
Vanwege ons uitkijkpunt op het universum op de aarde zijn we geneigd het zonnestelsel als normaal te beschouwen. In de afgelopen twee decennia zijn echter duizenden planeten buiten ons zonnestelsel ontdekt rond andere sterren. Men denkt nu dat gemiddeld elke ster een “exoplaneet” zou moeten herbergen. Maar vergeleken met deze grote populatie van exoplaneten, blijkt ons zonnestelsel helemaal niet zo normaal. In deze lezing zal ik bespreken wat we weten over de vorming van het Zonnestelsel en of de omstandigheden van zijn vorming de verschillen met de waargenomen exoplanetenpopulatie kunnen verklaren. Tenslotte zal ik ingaan op de invloed die dergelijke verschillen in vorming kunnen hebben op de vooruitzichten voor wonen buiten het zonnestelsel.
2020: Exploring the Milky Way Galaxy
Door de lockdown ten gevolge van COVID-19 heeft in 2020 alleen de eerste lezing kunnen plaatsvinden.
Zaterdag 7 maart 2020
Prof. Dr. Bernard Foing (ESA-ESTEC)
Europe to the Moon and Mars
ESA launched its first missions to the Moon and Mars (SMART-1 & Mars Express) in 2003. Together with other international orbital and surface missions, we have made discoveries and can move on the next steps for research. ESA ExoMars programme includes Trace Gas Orbiter (launched in 2016) , and rover mission in collaboraiton with Roscosmos(to be launched in July 2020) to search for traces of life; to be continued with International Mars Sample Return. For the Moon, we participate to international robotic surface missions, and we work with NASA Artemis programme to bring humans around the Moon and on the lunar surface in 2023-2024, in preparation for a sustainable and permanent Moon Base by 2030. To support these goals, the EuroMoonMars initiative has been training young professionals in research, technology, habitat design and field simulations in extreme MoonMars analogue sites on Earth.
Zaterdag 14 maart 2020
Prof. dr. Ignas Snellen (Leiden University)
Exoplaneten en de zoektocht naar buitenaards leven
Er is een ware revolutie gaande in het onderzoek aan planeten rond andere sterren dan onze zon. Pas twintig jaar geleden zijn de eerste exoplaneten ontdekt, en sinds kort weten we al van het bestaan van de eerste op de aarde lijkende planeten rond enkele van onze naburige sterren. Ook wordt er een enorme vooruitgang geboekt in de karakterisering van de atmosferen van exoplaneten. Snellen legt uit hoe deze prachtige ontdekkingen worden gedaan, en wat sterrenkundigen de komende jaren hopen te gaan onderzoeken. Antwoorden op existentiële vragen lijken binnen handbereik te liggen: bestaat er buitenaards leven, of zijn wij alleen in dit enorme universum?
Zaterdag 21 maart 2020
Dr. ir. Annemieke Petrignani (UvA)
The Interstellar Medium and the Building Blocks of Life
Organische moleculen worden overal in het interstellaire medium gevonden en zijn complexer dan verwacht. Deze organische stoffen zouden wel eens aan de wieg van leven kunnen staan. In de zoektocht naar (ander) leven is het van belang om na te gaan wat deze stoffen zijn en welke rol ze spelen in de oorsprong van leven.
Zaterdag 28 maart 2020
Prof. dr. Huub Röttgering (Leiden University)
LOFAR: zwarte gaten en grote schokken in het heelal
LOFAR is een nieuwe Europese radio telescoop met 38 antenne velden in Nederland en 13 velden in 7 andere Europese landen. Het unieke aspect van LOFAR is dat er waargenomen wordt op de allerlaagste (radio) frequenties die vanaf het aardoppervlak waarneembaar zijn. De technische uitdagingen om goede kaarten te maken zijn groot: de hoeveelheid data die verwerkt moet worden zijn ontzagwekkend en de verstorende invloed van de ionosfeer en van ‘andere’ radio signalen zijn groot. Na 10 jaar hard werken kunnen we nu prachtige kaarten van de radio hemel maken. Deze geven belangrijke resultaten voor ons begrip van de evolutie van clusters van sterrenstelsels, quasars and radio galaxies en melkwegstelsels.
2019: De Maan
Zaterdag 9 maart 2019
Prof. Dr. Stijn Buitink (VU Brussel)
De maan als deeltjesdetector
De aarde wordt voortdurend bestookt met een bombardement aan hoogenergetische deeltjes. Deze deeltjes worden gemaakt in ontploffende sterren en superzware zwarte gaten, en hebben een energie die vele malen groter is dan wat we op aarde kunnen bereiken met bijvoorbeeld de Large Hadron Collider van CERN. Het detecteren van kosmische deeltjes is een nieuwe manier om naar het heelal te kijken en meer te leren over de meest explosieve fenomenen in het universum. In de afgelopen eeuw zijn er veel technieken ontwikkeld om de deeltjes te meten en telkens bleek dat er nog grotere detectoren gebouwd moesten worden om nog extremere deeltjes in kaart te brengen. Om op de allerhoogste energie te zoeken hebben we een detector nodig ter grootte van de maan. Met behulp van een nieuwe generatie radiotelescopen (LOFAR in Nederland en in de nabije toekomst de Square Kilometer Array in Australie) is het inderdaad mogelijk om de maan in een deeltjesdetector te veranderen. In deze lezing zal ik uitleggen hoe dat mogelijk is en wat voor ontdekkingen we in de toekomst van deze techniek kunnen verwachten.
Zaterdag 16 maart 2019
Drs. Rudolf le Poole (Leiden University)
‘Buurvrouw’ Maan
50 jaar geleden waren we halverwege de eerste bemande baan om de Maan (Apollo 8) en de eerste landing op de Maan (Apollo 11). Een spannende en fascinerende fase in maanonderzoek en in ruimtevaart. Uit 1e hand ervaringen zal een overzicht worden gegeven van het ondersteunende onderzoek in die tijd, en van de ontwikkelingen in de ruimtevaart die dat mogelijk maakten.
Dit is extra de moeite waard nu tenslotte weer nieuwe stappen in missies naar de maan worden gezet.
Zaterdag 23 maart 2019
Dr. Matthew Kenworthy (Leiden University)
Moons Beyond the Solar System
There are over 170 moons in our Solar System, ranging from ice worlds through to rocky surfaces, and more than one shows signs of geysers and one with volcanic activity. It’s reasonable to assume that around many of the thousands of planets discovered orbiting around other stars in our Galaxy, that they have moons too.
50 years after the Moon landings we are close to confirming the presence of exomoons around other planets outside the Solar system. I will present the different ways we are looking for exomoons, what they can tell us about how planets and moons form, and speculate when we will make the first positive detection.
Zaterdag 30 maart 2019
Dr. James Carpenter (ESA-ESTEC)
The Once and Future Moon?
I’ll talk about the past and future of exploration on the Moon, focusing on the science we learned from Apollo, what we’ve learned since and how this prepares us for the exciting international activity to come.
2018: Welkom in het Ruimtetijdperk
Prof. dr. Malcolm Fridlund (Leiden University, Onsala Space Observatory)
Zaterdag 3 maart 2018
Launching into the night — a brief history of space exploration
Space research did not begin with the launch of Sputnik 1 on the 4th of October 1957. Its history goes back more than one thousand years. Using early military rockets, a Chinese man named Wan-Hu — according to the legend — strapped himself to a chair to which 47 rockets were fastened. This was fine in order to “study the heavens”. After ignition Wan-Hu has never been seen again.
It was in the early parts of the 20th century that space research was starting of – first theoretically and then with the efforts of Goddard in the USA and von Braun in Germany in the 1930ties. After WWII, using captured military V2 rockets The Americans began the first scientific launches into space, studying the UV light from the Sun.
In this talk I will outline what happened next, the formation of NASA and ESA, and talk about the high points of space research like the Hubble telescope. I will also talk briefly about where it may lead us in the next few decades.
Dr. Fred Jansen (ESA/ESTEC)
Zaterdag 10 maart 2018 (Youtube)
Ontmoetingen met een Komeet
Na een 10 jaar durende reis kwam de Rosetta missie in 2014 aan bij de komeet 67P – Churyumov-Gerasimenko. Een volslagen onbekend hemellichaam dat in zeer korte tijd in alle opzichten gekarakteriseerd diende te worden om het veilig te kunnen escorteren, de Philae lander er op neer te zetten, en vanaf zeer geringe afstand de eigenschappen en samenstelling van zo’n primitief hemellichaam in kaart te brengen.
In deze lezing beschrijf ik hoe de technische uitdagingen van dit project (meestal) overwonnen werden, wat de voornaamste wetenschappelijke resultaten tot nu toe zijn, en hoe deze het inzicht in de onstaansgeschiedenis van ons zonnestelsel en onze aarde veranderd hebben.
Drs. Arno Wielders (ESTEC, Mars One)
Zaterdag 17 maart 2018 (Youtube)
Mars One: op weg naar Mars
De ontwikkeling in de ruimtevaart gaat tegenwoordig snel. Plannen voor de maan, Mars en zelfs verder in het zonnestelsel worden gemaakt en de technologie die daarvoor nodig is bestaat grotendeels al. Een van de meest besproken plekken voor een menselijke nederzetting buiten de Aarde is Mars. Mars is het kleine broertje van de Aarde, waar met technische hulpmiddelen door de mens een bestaan opgebouwd kan worden. Mars heeft spectaculaire geologische kenmerken; de hoogste vulkaan in ons zonnestelsel, een Great Canyon zo groot als de Verenigde Staten en een noord- en zuidpool. Er bestaan vergevorderde plannen om de mens naar Mars te brengen met als doel een nieuwe wereld voor de mens te creëren. In deze lezing bespreken we de plannen van Mars One en Space X en kijken we wat er nodig is om de mens buiten de Aarde te laten leven.
Dr. Angelo Vermeulen (TU Delft)
Zaterdag 24 maart 2018 (Youtube)
Op biologie geïnspireerde interstellaire ruimtevaart
De onvoorspelbare vijandige condities diep in de ruimte vereisen een nieuwe conceptuele benadering voor interstellaire exploratie, een benadering die radicaal verschilt van elk huidig ontwerp in de ruimtevaart. Het Delft Starship Team (DSTART) stelt een oplossing voor waarin een evoluerend ruimteschip is bevestigd aan een C-type asteroïde. Tijdens haar reis ontgint het ruimteschip voortdurend bruikbare materialen uit de asteroïde. De asteroïde wordt daarbij ook gebruikt als schild tegen frontale botsingen met interstellaire deeltjes. De ontgonnen materialen worden gebruikt voor het cultiveren van het interne ecosysteem en voor de permanente uitbreiding van de architectuur via 3D-printing. Het ruimteschip is in staat om binnen zekere limieten van zijn waarnemingshorizon botsingen en stralingsgebeurtenissen te detecteren. Vervolgens kan het ruimteschip zichzelf aanpassen door haar ruimtelijke en functionele configuratie te wijzigen. Deze constante evolutie is gericht op het minimaliseren van schade en functionaliteitsverlies en vormt zo een tegengewicht voor de onvoorspelbare aard van de missie. DSTART simuleert deze concepten met behulp van een reeks wiskundige modelleringstechnieken. Tijdens zijn presentatie zal Angelo Vermeulen de geschiedenis van dit onderzoeksproject toelichten, met een update van de nieuwste resultaten.
2017: Raadsels van het Heelal
Dr. Daan Wegener (Universiteit Utrecht)
Zaterdag 11 Maart 2017 (Youtube)
Kosmologie is mensenwerk
Deze lezing benadert de recente ontdekking van gravitatiegolven vanuit historisch, filosofisch en sociologisch perspectief. Dat zullen we doen aan de hand van drie vragen:
1. Hoe is ons beeld van de kosmos door de eeuwen heen veranderd?
2. Wat is er direct aan de directe detectie van gravitatiegolven?
3. In hoeverre spelen sociologische factoren een rol bij de totstandkoming van kennis?
Prof. Dr. Joop Schaye (Universiteit Leiden)
Zaterdag 18 Maart 2017 (Youtube)
Kosmologische Simulaties
Het is een van de hoofddoelen van de theoretische kosmologie om te begrijpen hoe structuur in het heelal gevormd is. Het gaat hierbij zowel om de groteschaalstructuur als om de eigenschappen van sterrenstelsels. Gezien de enorme ruimte- en tijdschalen zijn computersimulaties uitgegroeid tot een cruciaal onderzoeksmiddel. Dankzij fysisch inzicht, slimme software en snelle hardware is het sinds kort mogelijk redelijk realistische sterrenstelsels te vormen in een simulatie van een representatief stukje heelal. Ik zal proberen inzicht te geven in de methodes en resultaten van kosmologische simulaties alsmede de vraagstukken en uitdagingen waar momenteel aan wordt gewerkt.
Prof. Dr. Jo van den Brand (Vrije Universiteit Amsterdam, Nikhef)
Zaterdag 25 Maart 2017 (Youtube)
Zwaartekrachtsgolven: studies van botsende zwarte gaten
Wanneer compacte objecten in het Heelal, zoals zwarte gaten samensmelten, voorspelt de algemene relativiteitstheorie van Einstein dat deze rimpelingen veroorzaken in ruimte en tijd. De LIGO Virgo Collaboration (LVC) doet onderzoek naar deze zwaartekrachtsgolven en de eerste detectie vond plaats op 14 september 2015. De instrumenten van LVC zijn Michelson interferometers met in de armen 3 en 4 kilometer lange optische resonatoren. Hiermee is het mogelijk om relatieve lengteveranderingen waar te nemen lager dan 10-22. Mijn onderzoeksgroep bij Nikhef heeft een bijdrage geleverd aan het analyseren van data, en heeft technieken ontwikkeld die het mogelijk maken om model-onafhankelijke tests uit te voeren op het gebied van algemene relativiteitstheorie door signalen te gebruiken van degelijke botsende compacte objecten (zowel zwarte gaten als neutronensterren). Tijdens de lezing bespreken we de wetenschappelijke implicaties van zwaartekrachtsgolffysica, evenals de diverse hightech instrumentatie-systemen die ontwikkeld werden om dergelijke metingen mogelijk te maken.
Dr. Henk Hoekstra (Universiteit Leiden)
Zaterdag 1 April 2017 (Youtube)
Waar is het Heelal van gemaakt?
Astronomen weten steeds meer over het Heelal, maar lijken het steeds minder goed te begrijpen: de uitdijing van het Heelal versnelt, en bijna alle materie is onzichtbaar. De ingrediënten die voor deze verrassende resultaten verantwoordelijk zijn, donkere materie en donkere energie, suggereren dat er nieuwe natuurkunde te ontdekken is. In deze lezing zal worden uitgelegd hoe astronomen tot deze conclusies zijn gekomen en hoe zij hopen meer ontdekkingen te doen.
2016: De zoektocht naar buitenaards leven
Dr. ir. Frans Snik (Universiteit Leiden)
Zaterdag 2 april 2016 (YouTube)
Op zoek naar regenbogen op exoplaneten
Na 20 jaar van indirecte waarnemingen weten we dat er om vrijwel elke ster een of meerdere planeten draaien. Alleen al in onze Melkweg moet het zelfs wemelen van de planeten waarop leven mogelijk is. We kunnen zulke planeten alleen nog niet zien. En dat is juist van groot belang om erachter te komen wat voor soorten planeten er allemaal bestaan, hoe ze überhaupt gevormd worden, en waar hun atmosferen uit bestaan. Directe waarnemingen van exoplaneten worden steeds beter dankzij de ontwikkeling van geavanceerde technologie. Ten eerste hebben we grote telescopen nodig om de planeten naast hun moederster te kunnen onderscheiden. Vervolgens moeten we de haast verblindende halo van sterlicht uitschakelen met een combinatie van optische technieken, zodat we de planeten die een miljoen tot een miljard keer lichtzwakker zijn dan de ster kunnen zien. Alleen dan kunnen we het stipje licht dat we voor elke exoplaneet opvangen analyseren, bijvoorbeeld door het uiteen te rafelen in de kleuren van de regenboog (een spectrum). Met behulp van deze technieken gaan we in de komende decennia op zoek naar tekenen van leefbaarheid, of zelfs buitenaards leven! Een van die voorwaarden voor leven is de aanwezigheid van vloeibaar water op exoplaneten, en dat kan zich tonen in de vorm van regenbogen, zoals we die ook op aarde kennen. Om zulke tekenen van leven te kunnen herkennen, willen we ook soortgelijke metingen van de aarde uitvoeren, gezien vanaf de maan. Onze nieuwe sterrenkundige technieken om aan atmosferen van exoplaneten te meten, vinden nu zelfs ook een toepassing bij het onderzoek naar luchtvervuiling in onze eigen atmosfeer.
Prof. dr. Ewine van Dishoeck (Universiteit Leiden, Max-Planck Institute)
Zaterdag 9 april 2016 (YouTube)
Waar komt ons water vandaan?
Water en organische verbindingen zijn essentieel voor het ontstaan van leven op onze aarde en andere planeten. Maar waar komt al het water in onze oceanen vandaan? Ons zonnestelsel is gevormd uit een ijle wolk van gas en stof tussen de sterren. In deze lezing zal de rol van water bij de vorming van nieuwe sterren, planeten en kometen (‘vieze sneeuwballen’) worden besproken aan de hand van de nieuwste waarnemingen en resultaten van de Rosetta missie naar komeet 67 P/C-G. Deze unieke data geven verrassende inzichten in de ontstaansgeschiedenis van ons planetenstelsel. Welke prebiotische moleculen zijn aanwezig als bouwstenen voor nieuwe planeten? Is het water op aarde inderdaad ouder dan de Zon?
Dr. Rob van Gent (Universiteit Utrecht)
Zaterdag 16 april 2016 (YouTube) (Slides)
Antieke denkbeelden over buitenaards leven
Speculaties over buitenaards leven is niet iets van de laatste eeuw; al ver voor de 20ste eeuw vinden we literaire verwijzingen naar leven op andere planeten. Zo schreef onze landgenoot Christiaan Huygens zelfs een hele verhandeling over dit onderwerp. In deze lezing zal nader ingegaan worden op de denkbeelden over de kosmos in de oudheid, de plaats van de mens hierin en over de bewoonbaarheid van de hemellichamen.
Prof. dr. Mike Garrett (ASTRON, Universiteit Leiden)
Zaterdag 23 april 2016 (YouTube)
Advanced alien civilisations in the local Universe – good night, sleep tight!
The Search for Extraterrestrial Intelligence (SETI) is currently enjoying a major revival with the number of refereed journal papers increasingly substantially and the recent announcement that US/Russian billionaire Yuri Milner is investing £100M in SETI research over the next 10 years via the Breakthrough Listen initiative. I plan to present a general introduction to SETI and SETI research, highlighting some of the work that astronomers around the world are embarked upon. In particular, I will look at artefact SETI looking at how the signatures of advanced civilisations might manifest themselves in astronomical observations/data. I will argue from research performed in the US and here in the Netherlands that so far there is no unequivocal evidence for advanced (Karadashev Type III) civilisations in the local Universe. The jury is still out on the prevalence of Type II civilisations but the recent discovery of the Kepler system KIC 8462852 has prompted some astronomers to suggest that the bizarre light curve of this system might best be explained by Type II alien megastructures eclipsing the star. Nevertheless, there is no obvious evidence that our own solar system has ever been visited by other advanced civilisations – the solar system is pristine, apart from the space junk we ourselves have created and left behind on the Moon, Mars etc. From an astronomer’s or physicist’s admittedly simplistic point of view the Milky Way should be teeming with life. The fact that so far we have found no evidence for this raises some awkward questions about our understanding of the evolution of intelligent life in the cosmos.
N.b.: Deze lezing is in het Engels / This lecture will be in English
2015: De zon
Dr. Huib Zuidervaart (Huygens ING – KNAW, Den Haag)
Zaterdag 28 februari 2015 (PPT) (Video)
Eclips- en transit-waarnemingen in Nederland in de 17e en 18e eeuw
Op vrijdag 20 maart 2015, tussen 09:30 en 11:48 uur, vond een (in Nederland ook waarneembare) gedeeltelijke zonsverduistering plaats.
Zo’n zon-eclips spreekt altijd tot de verbeelding en dus is ook in het verleden geregeld aandacht besteed aan dergelijke fenomenen.
In de voordracht werd nader ingegaan op de vraag hoe in Nederland met dergelijke fenomenen is omgegaan in de periode waarin de sterrenkunde geleidelijk aan op een meer moderne wiskundige en instrumentele leest is geschoeid, te weten in de (late) 17e en 18e eeuw. Zo heeft de Franse astronoom Cassini in 1699 voor het eerst een eclips-kaart gepubliceerd, waarin het schaduwpad van de maan over het aardoppervlak werd weergegeven. Dit voorbeeld werd al snel in de Nederlandse Republiek nagevolgd, vooral door rekenmeesters die deze publiciteit ook zochten om aan hun clientèle te laten zien hoe bekwaam ze waren in het op wiskundige wijze voorspellen van de momenten van verduistering. Later in de eeuw werden dergelijke berekeningsmethoden ook ingezet bij de transits van Mercurius en Venus. Met name in de jaren 1761 en 1769 is zowel in universitaire, als in buitenuniversitaire kring geprobeerd om samen met astronomen in het buitenland op deze manier de gemiddelde afstand tussen de aarde en de zon te bepalen. Het bepalen van deze zonneparallax bleek echter veel lastiger dan aanvankelijk gedacht. Pas de precisie van de negentiende eeuw zou hier, in combinatie met nieuwe ontwikkelde statische methoden, tot echt verbeterde resultaten leiden.
Ir. Joe Zender (ESTEC Noordwijk)
Zondag 8 maart 2015 (Video)
De geheimen van onze Zon
In de afgelopen twintig jaar heeft de wetenschap enorme stappen gemaakt, om onze zon beter te begrijpen. De telescopen op aarde en in de ruimte namen een grote vooruitgang en de beschikbare gegevens voor wetenschappelijke analyse zijn enorm. Toch begrijpen wij de fenomenen bijvoorbeeld in de zonneatmosfeer niet helemaal, en erger nog, er zijn enkele vragen, waar de wetenschap nog ver van de antwoorden zit. Wij gaan deze vragen langslopen en onderzoeken welke telescopen in de nabije toekomst te verwachten zijn, en waarom de wetenschappers hiermee hopen nieuwe kennis te ontrafelen.
Prof. dr. Vincent Icke (Universiteit Leiden)
Zaterdag 14 maart 2015 (Video)
Verduisteringen
Einstein voorspelde in 1916 dat de Zon het licht van verre sterren tweemaal sterker afbuigt dan je zou verwachten uit de klassieke mechanica. In 1917 deed Eddington waarnemingen tijdens een totale zonsverduistering die Einsteins idee bevestigden. Sinds die tijd zijn Einstein en zijn Algemene Relativiteitstheorie voorpaginanieuws. Zelfs mensen die niet weten wie Newton was, hebben wel eens gehoord van zwarte
gaten, die in 1919 werden bedacht door Schwarzschild. Hoe staat het in 2015 nu met Einsteins theorie?
Prof. dr. Kees de Jager (Royal Inst. Sea Research, Texel)
Zaterdag 21 maart 2015 (Video)
Uitbarstingen op de Zon
op de zon, ogenschijnlijk zo’n rustig hemellichaam, kunnen gigantische uitbarstingen voorkomen. Deze zijn in kracht vergelijkbaar met ongeveer een miljard atoombommen. Daarbij komen gedurende enkele tientallen seconden hoge temperaturen voor, gemiddeld van 50 miljoen graden maar eenmaal hebben wij tien maal hogere temperaturen gemeten. Ook kan de zon enorme gaswolken uitstoten met totale massa’s van honderden biljoenen kilogram.
Na een beschrijving van deze gebeurtenissen zal ik ingaan op de verklaring ervan. Het aantal van deze uitbarstingen wisselt zeer sterk. In de vorige eeuw was de zonsactiviteit sterker dan in de laatste 10.000 jaar. Maar in het begin van dit millennium was de zon uiterst inactief. Daar is een verklaring voor te vinden. De recente inactiviteit heeft ook tot gevolg dat de antropogene temperatuurtoename van de laatste halve eeuw gestopt is. Kunnen wij het toekomstig gedrag van de zon voorspellen? Dat zou kunnen helpen voor een voorspelling van toekomstige temperaturen op aarde.
2014
Prof. dr. Ignas Snellen (Universiteit Leiden)
Exoplaneten en de zoektocht naar buitenaards leven
Al eeuwenlang vragen we ons af of er buiten de aarde ook leven voorkomt. We leven in spannende tijden, want voor het eerst lukt het sterrenkundigen om planeten rondom andere sterren dan de zon te zien en te onderzoeken. Het zal niet lang meer duurde voordat het eerste zusje van de aarde wordt gevonden. Hoe kunnen we die op buitenaards leven onderzoeken?
Prof. dr. Simon Portegies Zwart (Universiteit Leiden)
Waar zijn onze Brusjes?
De zon is zo’n 4.6 Miljard jaar geleden geboren; niet als eenling maar in een grote familie met wel een paar duizend leden. Deze broertjes en zusjes van de zon zijn al lang van ons gescheiden, maar mogelijk dat ons een gelukkige familiereünie staat te wachten.
Prof. dr. Frans van Lunteren (Universiteit Leiden)
De Gouden Eeuw van de Nederlandse Sterrenkunde, 1600-1660
Nederlands toonaangevende rol in de sterrenkunde is van vrij recente datum. Pas in de twintigste eeuw slaagde Nederlandse sterrenkundigen er in om door te dringen tot de internationale voorhoede. Toch kende de Nederlandse sterrenkunde een eerdere opmerkelijke bloeiperiode en wel in de zeventiende eeuw, het tijdperk waarin de Nederlandse Republiek uitgroeide tot een centrum van de wereldhandel. Ook al bezat Nederland geen grote nationale sterrenwacht en kende de Republiek geen hofastronomen als Kepler en Galilei, toch speelden Nederlandse sterrenkundigen een belangrijke rol in de veranderende opvattingen over de aard van de hemelen. Die bijdragen waren van uiteenlopende aard en culmineerden halverwege de zeventiende eeuw in de astronomische ontdekkingen van Christiaan Huygens. Deze voordracht behandelt de aard en achtergronden van deze bloeiperiode oftewel een kleine eeuw sterren kijken achter de dijken.
Voorgaande commissie-leden:
2021: Puck Rooijakkers (voorzitter), Marieke Visscher, Mike Wang, Shravya Shenoy
2020: Jonah Post (voorzitter), Sharon Diamant, Carmen Turner, Matthijs Rog, Jort Boxelaar
2019: Kira Strelow (voorzitter), Daphne Abbink, Silvan Toet, Ernst Traanberg
2018: Dennis Vaendel (voorzitter), John Hefele, Michelle Willebrands, Vikram Radhakrishnan
2017: Dominique Petit dit de la Roche (voorzitter), Pranav Mohanty, Charlotte Brand, Cameron Mackie
2016: Olivier Burggraaff (voorzitter), Brecht Simon, Joey Braspenning, Kimberly Emig
2015: Sascha Zeegers (voorzitter), Nikki Zabel, Mark Knigge, Iosto Fodde, Alex Pietrow
2014: Alex Pietrow (voorzitter), Sascha Zeegers, Josha van Houdt
